۲-۲ تعاریف و مفاهیم کتابخانه‌های تخصصی
در متون گوناگون اصطلاحات مختلفی برای کتابخانه‌های تخصصی[۱] به کار رفته است: کتابخانه‌های اختصاصی، کتابخانه‌های پژوهشی، مرکز اطلاعات، کتابخانه تخصصی تحقیقاتی، و مرکز خدمات اطلاع‌رسانی (مدیرامانی، ۱۳۸۱-۱۳۸۵: ۱۴۵۷-۱۴۵۹).
همچنین تعاریف متعددی برای کتابخانه‌های تخصصی ارائه شده است. برخی از آنها عبارتند از:
«کتابخانه‌ی تخصصی واحدی است از یک سازمان که هدف آن فراهم ساختن اطلاعات خاص برای پیشرفت کار سازمان یا برای گروه محدودی است. کتابخانه‌های تخصصی بر حسب سیاست‌ها، روش‌ها و مجموعههای مختلفی که دارند به چند نوع تقسیم می‌شوند: کتابخانه‌های شرکت‌های صنعتی، کتابخانه‌های دولتی و سازمان‌های وابسته، کتابخانه‌های انجمن‌های حرفه‌ای مانند کانون وکلا، موسسات تحقیقاتی مستقل، کتابخانه‌های موسسات بازرگانی مانند بانک‌ها و جز آن» (سلطانی و راستین، ۱۳۷۹: ۳۳۴-۳۳۵).
همچنین کتابخانه‌ی تخصصی عبارت است از «کتابخانه‌های تحقیقاتی که با مجموعههای تخصصی خود خدمات اطلاعاتی ویژه‌ای را به گروهی از کاربران و پژوهشگران ارائه می‌دهند. این اصطلاح مراکز خدمات اطلاع‌رسانی را نیز دربرمی‌گیرد» (تعاونی، ۱۳۸۱: ۱).
با بررسی تعاریف مختلف می‌توان نتیجه گرفت که کتابخانه‌های تخصصی از عناصر مهمی تشکیل شده‌اند:
مجموعه‌ی اطلاعاتی خاص
استفاده‌کنندگان خاص
نیازهای خاص
قابلیت پاسخگویی سریع و دقیق (روشن‌بین، ۱۳۷۹: ۲۰).
کتابخانه‌های تخصصی، به تناسب زمینه‌های فعالیت سازمان مادر و نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان، انواع گوناگونی دارند. همچنین این کتابخانه‌ها معمولاً مواد و منابع ویژه‌ای را نگهداری می‌کنند. هر کتابخانه بنا به نیاز خود ممکن است از برخی از انواع منابع زیر نگهداری کند:
کتاب، جزوه، پیش‌نویس‌ها، ترجمه‌ها، پایان‌نامه‌ها
پیایندها شامل نشریات ادواری، چکیده‌نامه‌ها، نمایه‌نامه‌ها
سالنامه‌ها، گزارش‌ها، راهنماها، فهرست‌ها، دستنامه‌ها
گزارش‌های فنی درون سازمانی یا برون سازمانی
یادداشت‌های تحقیقی و نمونه‌های آزمایشگاهی
اختراع‌نامه‌ها، پروانه‌های ثبت اختراع، رهنمودها و استانداردها
مواد دیداری و شنیداری
مجموعههای خاص (مانند نقشه، نت موسیقی، نسخ خطی، قانون‌نامه‌ها، بریده جراید، و میکروفرم‌ها)
منابع الکترونیکی و چندرسانه‌ای‌ها
منابع و اسناد آرشیوی خاص و… (تعاونی، ۱۳۸۱: ۶۳).
۲-۲-۱ تاریخچه‌ی کتابخانه‌های تخصصی در جهان و ایران
در متون گوناگون از کتابخانه‌های متفاوتی به عنوان اولین کتابخانه‌ی تخصصی جهان نام برده شده است. شاید بتوان ادعا نمود که اولین کتابخانه‌ی تخصصی، مجموعه‌ی الواح گلی بود که در زمان حکومت آشور بانی‌پال پادشاه آشور در نینوا گردآوری گردید و سازماندهی شد. آشور بانی‌پال مقرر نمود که مجموعه‌ای حاوی حدوداً ۲۰ هزار لوح گلی به صورت سازمان‌یافته و منظم در محلی خاص مستقر شود. اگر امروزه ما دو ویژگی مشترک کتابخانه‌های تخصصی یعنی موضوع خاص و استفاده‌کنندگان خاص را مورد قبول قرار دهیم، مجموعه‌ی الواح گلی آشور بانی‌پال در حقیقت اولین کتابخانه‌ی تخصصی بود که در تاریخ تمدن بشر پدیدار شد (روشن‌بین، ۱۳۷۹: ۱۸).
دایره‌المعارف امریکانا نیز نخستین کتابخانه‌های تخصصی جهان را کتابخانه‌ی تخصصی دارویی پاریس (تأسیس ۱۵۷۰) و کتابخانه‌ی پزشکی کالج مارشال در شهر آبردین اسکاتلند (۱۵۹۳) می‌داند.
مزینانی معتقد است که از نظر تاریخی می‌توان کتابخانه‌های مذهبی و موارد مشابه را که در یک زمینه‌ی خاص فعالیت می‌کردند کتابخانه‌ی تخصصی به حساب آورد. ولی کتابخانه‌های تخصصی به مفهوم امروزی پس از انقلاب صنعتی در اروپا و به‌ویژه در انگلستان و آلمان شکل گرفت و به تدریج در اواخر قرن نوزدهم تعداد آنها افزایش یافت (مزینانی، ۱۳۷۹: ۱۹۵).
تحولات علمی و فنی شگرف قرن‌های هجدهم و نوزدهم در افزایش دانش صنعتی و علمی تأثیر بسزایی داشت. تولید و تکثیر منابع چاپی موجب افزایش حجم اطلاعات شد و به دنبال آن ضرورت سازماندهی و کنترل مطلوب اطلاعات، به‌ویژه در حوزه صنعت و تجارت مطرح شد. از این‌رو، پس از جنگ جهانی اول و در فاصله سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۲۰، کتابخانه‌های تخصصی گسترش یافتند. قبل از ۱۹۱۴ عبارت کتابخانه‌ی تخصصی برای مجموعه‌ای در رشته‌ای خاص و محدود به‌کار می‌رفت که توسط یک سازمان، انجمن، شخص، یا دانشکده حمایت می‌شد. بعد از جنگ این مفهوم گسترش یافت و به مجموعه‌ی جامع منابع غیرکتابی به زبان‌های مختلف، به همراه طبقه‌بندی اختصاصی و نمایه‌سازی اطلاق شد. این پیشرفت نتیجه‌ی پیدایش سازمان‌های جدید دولتی، بازرگانی، و صنفی بود (مدیرامانی، ۱۳۸۱-۱۳۸۵: ۱۴۵۷-۱۴۵۹).
در اوایل دهه ۱۹۰۰، جان کاتن دانا، کتابدار کتابخانه عمومی نیوآرک[۲] در ایالت نیوجرسی امریکا، با این اعتقاد که برای جوابگویی به نیازهای بخش صنعت و تجارت مجموعههای تخصصی مورد نیاز است، انجمن کتابخانه‌های تخصصی[۳] (اس.ال.اِی.) را تأسیس کرد. بعدها در ۱۹۲۴، در بریتانیا نیز انجمنی مشابه آن با نام انجمن کتابخانه‌های تخصصی و مراکز اطلاع‌رسانی[۴] (اسلیب) ایجاد شد. در ابتدا، اکثر کتابخانه‌های تخصصی در حوزه صنعت و تجارت فعالیت می‌کردند، ولی بعد از جنگ جهانی دوم، در حوزه علوم و فنون نیز کتابخانه‌هایی تأسیس شد (مدیرامانی، ۱۳۸۱-۱۳۸۵: ۱۴۵۷-۱۴۵۹).
در ایران کتابخانه‌های تخصصی به مفهوم امروزی آن در دهه‌ی اول قرن چهاردهم هجری شکل گرفتند. قبل از این تاریخ تعداد بسیار زیادی کتابخانه‌های تخصصی در زمینه‌ی علوم دینی و مذهبی در سراسر ایران وجود داشت. به هر حال اگر بتوان کتابخانه‌ی مجلس را که دارای منابع و مراجع حقوقی و سیاسی است به عنوان کتابخانه‌ی تخصصی در نظر گرفت باید گفت که این کتابخانه اولین کتابخانه‌ی تخصصی ایران بوده است. بعدها در سال ۱۳۱۳ کتابخانه‌ی وزارت امور خارجه تاسیس شد که دارای منابع و مدارک مربوط به علوم سیاسی و روابط بین‌الملل بود. سپس با شکل‌گیری وزارتخانه‌های متعدد، هر یک از آنها برای خود کتابخانه‌ای تخصصی ایجاد کردند. در سال ۱۳۳۰ کتابخانه‌ی مجلس سنا تاسیس شد که دارای منابع و مدارک جالبی در زمینه‌ی ایرانشناسی بود. در سال ۱۳۴۰ کتابخانه‌ی بانک مرکزی با مجموعه‌ای در زمینه‌ی امور مالی و بانکداری تاسیس شد. در دهه‌ی چهل و پنجاه به تدریج بر تعداد کتابخانه‌های تخصصی ایران افزوده شد، به نحوی که تمامی وزارتخانه‌ها، موسسات دولتی و پژوهشگاه‌های وابسته به دولت دارای کتابخانه‌های تخصصی گردیدند (مزینانی، ۱۳۷۹: ۱۹۷).
۲-۲-۲ انواع کتابخانه‌های تخصصی
هر سازمانی اهداف و وظایف و کارکردهای خاص خود را دارد و از این نظر با دیگر سازمان‌ها متفاوت است. بنابراین کتابخانه‌های تخصصی را می‌توان بر اساس کارکرد سازمان مادر به انواع صنعتی، بازرگانی، حرفه‌ای، و دولتی تقسیم کرد (مختاری معمار، ۱۳۷۴: ۱۱۵). هر یک از انواع کتابخانه‌های تخصصی، با توجه به وظایف و نیازهای اطلاعاتی سازمان مادر، منابع و خدمات متفاوتی دارد. مثلاً در یک کتابخانه‌ی تخصصی صنعتی نقشه‌ها و گزارشات فنی از اهمیت زیادی برخوردار هستند و برای سازماندهی آنها باید دقت زیادی صرف شود، در حالی‌که در یک کتابخانه‌ی تخصصی دولتی ممکن است گزارشات دولتی از اهمیت خاصی برخوردار باشند. کتابخانه‌های تخصصی که در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرند از نوع کتابخانه‌های تخصصی صنعتی هستند.
۲-۲-۳ اهداف و وظایف کتابخانه‌های تخصصی
کتابخانه‌های تخصصی معمولاً در خدمت یک سازمان دولتی یا خصوصی، یک نهاد فرهنگی، یک مرکز علمی و به طور کلی در خدمت سازمان‌هایی هستند که برای انجام ماموریت خاص خود نیاز به اطلاعات دارند. به همین علت است که ماهیت وظایف و مدیریت در یک کتابخانه‌ی تخصصی بسیار متفاوت از سایر کتابخانه‌هاست (روشن‌بین، ۱۳۷۹: ۲۰). مهمترین هدف کتابخانه‌های تخصصی رفع نیازهای ویژه‌ی سازمان است. این نوع کتابخانه، به تحقیق و کسب اطلاع و آموزش اختصاص دارد و برای تفریح و تفنن کارکنان سازمان ایجاد نشده است.
کتابخانه‌های تخصصی علاوه بر آنکه از نظر نوع استفاده‌کنندگان با سایر کتابخانه‌ها متفاوتند از نظر وظایف، مواد مجموعه، روش‌های انتخاب و فراهم‌آوری، و خدماتی که ارائه می‌کنند نیز با انواع دیگر کتابخانه‌ها اختلاف دارند. هدف یک مجموعه‌ی تخصصی آن است که قطعاً مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین در یک کتابخانه‌ی تخصصی باید این اطمینان به وجود آید که مجموعه‌ی گردآوری شده، توصیف و تحلیل گردد، به نمایش گذارده شود، فهرست‌نویسی و آماده‌سازی شود و نهایتاً اطلاعات آن اشاعه گردد (روشن‌بین، ۱۳۷۹: ۲۰-۲۲). پایداری و پویایی کتابخانه‌های تخصصی مستلزم فراهم‌آوری اطلاعات دقیق، جامع، روزآمد، و مناسب؛ و ارائه‌ی خدمات سریع به گونه‌ای است که استفاده‌کنندگان بتوانند از پیشرفت‌های چشمگیر در زمینه‌ی موضوعی خود آگاه شوند؛ همچنین کتابخانه‌ی تخصصی باید با مجموعه‌سازی مناسب الهام بخش انگیزه‌های تحقیقاتی آنان شود (مدیرامانی، ۱۳۸۱-۱۳۸۵: ۱۴۵۷-۱۴۵۹)
از موارد مهم در کتابخانه‌های تخصصی مدت زمانی است که استفاده‌کننده صرف جستجو و بازیابی اطلاعات می‌کند. زیرا متخصصان سازمان وقت بسیار باارزشی دارند و کتابخانه موظف است از هدر رفتن وقت آنها جلوگیری کند (افراشته‌فرد، ۱۳۸۴: ۱۶).
اهدافی که یک کتابخانه تخصصی دنبال می‌کند عبارتند از:
کمک به ارتقای فعالیت‌های پژوهشی، آموزشی، فرهنگی، و تولیدی سازمان مادر از طریق تامین نیازهای اطلاعاتی کاربران با بکارگیری شیوه‌های نوین کتابداری و اطلاع‌رسانی
کمک به ارتقای دانش تخصصی کاربران کتابخانه و کارکنان سازمان مادر با استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌ی اطلاعاتی (تعاونی، ۱۳۸۱: ۵۵)
وظایف گوناگونی برای کتابخانه‌های تخصصی در نظر گرفته شده است. از آن جمله است:
بررسی و ارزشیابی نشریات جاری، ارزشیابی تحقیقات انجام شده و فعالیت‌های مقامات مخصوص؛ سازمان دادن اطلاعات چاپی و غیر چاپی مربوطه؛ جمع کردن نشریات و اطلاعات از داخل و خارج کتابخانه و انتشار این اطلاعات که اغلب به صورت چکیده، یادداشت و یا فهرست مندرجات نشریات و غیره است (سلطانی و راستین، ۱۳۷۹: ۳۳۴-۳۳۵).
شیرین تعاونی در کتاب استانداردهای کتابخانه‌های تخصصی ایران، وظایفی برای کتابخانه‌های تخصصی متصور شده است:
گردآوری و سازماندهی مجموعه‌ای غنی از منابع اطلاعاتی مرکب از کتب، نشریات ادواری، رسانه‌های دیداری و شنیداری، رسانه‌های الکترونیکی، پایان‌نامه‌ها، گزارش‌ها، و سایر مواد و منابع مورد نیاز برنامه‌های پژوهشی یا آموزشی سازمان مادر
| برای دانلود متن کامل این فایل به سایت torsa.ir مراجعه نمایید. |